نفت خام چیست؟

بنا به تعریف سایت اینوستوپدیا نفت خام مایعی ارزشمند و طبیعی است که عمدتاً از ترکیبات هیدروکربنی و مواد آلی تشکیل شده و حاصل میلیون‌ها سال تجزیه و فشار بر بقایای گیاهان و جانوران در اعماق زمین است. این طلای سیاه، به عنوان یکی از مهم‌ترین سوخت‌های فسیلی غیرقابل تجدید، عمدتاً از طریق حفاری به دست می‌آید و پس از استخراج، در پالایشگاه‌ها به طیفی گسترده از محصولات از جمله بنزین، گازوئیل، گاز مایع و مواد اولیه صنایع پتروشیمی تبدیل می‌شود.

نفت خام، معمولاً از دل زمین و از طریق فرآیند حفاری بیرون کشیده می‌شود؛ جایی که غالباً همسایه گنجینه‌هایی همچون گاز طبیعی (که سبکی‌اش او را به لایه‌های بالاتر می‌رساند) و آب شور (که به سنگینی، در اعماق پایین‌تر آرام گرفته است) قرار دارد. پس از استخراج، این سیال سیاه‌رنگ، راهی پالایشگاه‌ها می‌شود تا طی فرایندی پیچیده و مهندسی‌شده به گونه‌گونی از فرآورده‌ها مانند بنزین، نفت سفید و آسفالت بدل شده و پاسخگوی نیاز گسترده صنایع و مصرف‌کنندگان در سراسر جهان باشد.

اهمیت نفت خام تنها به دلیل نقشی که در تأمین انرژی ایفا می‌کند نیست؛ بلکه به عنوان یکی از اصلی‌ترین کالاهای استراتژیک دنیا، قیمت آن موج‌هایی پنهان و آشکار را در پهنه اقتصاد جهانی رقم می‌زند. جهش قیمت نفت، نه‌تنها در پمپ بنزین‌ها قابل لمس است، بلکه بهای حمل‌ونقل و هزینه تولید محصولات را نیز افزایش می‌دهد. در این میان، سازوکار عرضه و تقاضا حکم رانی می‌کند؛ وفور عرضه و کاهش تقاضا، قیمت را به سراشیبی می‌برد و برعکس، افزایش تقاضا یا محدودیت عرضه، قیمت‌ها را صعودی می‌سازد. آن‌سوتر، رخدادهای ژئوپلیتیکی یا بلایای طبیعی که کشورهای نفت‌خیز را درگیر می‌کند، مانند تندبادی می‌تواند به یکباره بازار را دگرگون ساخته و توازن بین عرضه و تقاضا را برهم بزند.

انواع نفت خام

نفت خام، برخلاف تصور عموم، ماده‌ای یکپارچه و همگن نیست؛ بلکه ترکیبات، ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی و حتی منشأ هر نوع نفت خام با دیگری تفاوت دارد. این تفاوت‌ها نه‌تنها مسیر پالایش را دستخوش تغییر می‌کند، بلکه در تعیین قیمت نهایی نفت در بازارهای جهانی نیز نقشی اساسی دارند. به طور کلی، نفت‌های خام را بر اساس دو معیار کلیدی دسته‌بندی می‌کنند: درجه API و میزان گوگرد.

۱. دسته‌بندی بر اساس درجه API (سبک یا سنگین بودن نفت)

• نفت سبک (Light Crude Oil):

نفتی که بخش عمده‌ای از آن را هیدروکربن‌های سبک و فرّار تشکیل می‌دهد و دارای عدد API بالاتر از ۳۱ است. این نوع نفت به دلیل سهولت پالایش، تبدیل آسان به فرآورده‌هایی ارزشمند نظیر بنزین و نفتا و آلودگی پایین‌تر، در بازارهای جهانی بسیار پرطرفدار است.

• نفت سنگین (Heavy Crude Oil):

نفتی با عدد API کمتر از ۲۲ که چگالی بالاتر، غلظت بیشتر و نسبت بیشتری از ترکیبات سنگین مانند آسفالتن‌ها و گوگرد را در خود دارد. پالایش این نفت هزینه‌برتر و فنی‌تر است و معمولاً خروجی فرآورده‌هایی مانند سوخت کوره و قیر از آن بیشتر به‌دست می‌آید تا بنزین یا نفتا.

• نفت متوسط (Medium Crude Oil):

این گروه با عدد API میان ۲۲ تا ۳۱، پلی بین نفت‌های سبک و سنگین است و ویژگی‌های هر دو گروه را تا حدی داراست.

۲. دسته‌بندی بر اساس میزان گوگرد (شیرینی و ترشی نفت)

• نفت شیرین (Sweet Crude Oil):

اگر میزان گوگرد نفت کمتر از ۰.۵ درصد وزنی باشد، آن را نفت شیرین می‌نامند. این نفت، به‌دلیل تولید فرآورده‌های انسان‌دوست‌تر (از نظر زیست‌محیطی) و سهولت فرآیند پالایش، خواهان بیشتری دارد و هزینه پالایشش کمتر است.

• نفت ترش (Sour Crude Oil):

نفتی با گوگرد بالاتر از ۰.۵ درصد که پالایش آن به تجهیزات و فرایندهای ویژه‌تری برای حذف گوگرد نیاز دارد و اگر این گوگرد حذف نشود، آلودگی محیط زیست را به دنبال دارد.

چهار نوع اصلی نفت خام در بازار جهانی

با وجود وجود هزاران نوع نفت خام در سراسر جهان، بازارهای بین‌المللی عمدتاً روی چهار شاخص اصلی تمرکز دارند که هرکدام ویژگی‌ها، منشأ و جایگاه خاص خود را دارند. این چهار نوع عبارت‌اند از:

۱. نفت خام وست تگزاس اینترمدیت (WTI)

این نفت، شاخص اصلی آمریکا به‌شمار می‌رود و به واسطه سبک و شیرین بودن (گوگرد کم)، شهرت یافته است. WTI بیشتر برای تعیین قیمت نفت در بازارهای آمریکا و نقاط دیگر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ویژگی‌های اصلی آن عبارتند از:

• سبک
• شیرین 
• بسیار مناسب برای تولید بنزین.

۲. برنت (Brent)

برنت، شناخته‌شده‌ترین نفت شاخص اروپا است که از میادین دریای شمال استخراج می‌شود. این نوع نفت نیز سبک و شیرین است و به عنوان مهم‌ترین معیار قیمت‌گذاری در اروپا، آسیا و آفریقا کاربرد دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های آن عبارتند از:

• سبک
• شیرین 
• پایه بیشتر معاملات جهانی نفت خام.

۳. نفت خام دوبی (Dubai Crude)

نفت دوبی به‌عنوان شاخص بازارهای خاورمیانه و به ویژه آسیا شناخته می‌شود. این نفت نسبت به WTI و برنت، کمی سنگین‌تر بوده و محتوای گوگرد بالاتری دارد. بارزترین ویژگی‌های نفت خام دوبی عبارتند از:

• متوسط تا سنگین
• نسبتاً ترش
• تعیین‌کننده قیمت نفت منطقه خلیج‌فارس برای بازارهای شرق آسیا.

۴. نفت عمان (Oman Crude)

نفت عمان نیز مانند نفت دوبی، جایگاه مهمی در معاملات آسیایی دارد. از لحاظ سنگینی و میزان گوگرد، شباهت بسیاری به نفت دوبی دارد و معاملات آن عمدتاً در بورس دوبی انجام می‌شود و به‌عنوان معیار قیمت‌گذاری فروش نفت به شرق آسیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. ویژگی‌های نفت عمان عبارتند از:

• متوسط تا سنگین
• ترش
• نقشی کلیدی در بازار نفت آسیا.

روند قیمتی نفت خام

در یک ماه اخیر، بازار جهانی نفت خام شاهد نوساناتی معنادار در چهار شاخص اصلی یعنی برنت، وست تگزاس اینترمدیت (WTI)، دوبی و عمان بوده است. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود، همه شاخص‌ها کار خود را با یک جهش قیمتی آغاز کردند اما خیلی زود تحت تاثیر تحولات بازار، با افت قابل توجهی مواجه شدند. پس از این کاهش ابتدایی، سه شاخص برنت، عمان و دوبی مسیر نسبتاً مشابهی را پیمودند و اکثر روزها در سطح قیمتی نزدیک به یکدیگر باقی ماندند. این در حالی است که نفت خام WTI همواره با فاصله‌ای مشهود، پایین‌تر از شاخص‌های دیگر قرار گرفت و با دامنه نوسانی محدودتر، مسیر متفاوتی را دنبال کرد.

به طور کلی، روند بازار در این بازه زمانی بیشتر تحت تاثیر عواملی مانند نوسانات تقاضای جهانی، تحولات ژئوپلیتیک و تغییرات عرضه از سوی صادرکنندگان بزرگ قرار داشت و علیرغم افت و خیزهای روزانه، اختلاف ساختاری میان انواع نفت خام - به ویژه فاصله قیمتی WTI با سایر شاخص‌ها - همچنان محسوس بود. این وضعیت نشان می‌دهد که بازیگران بازار، علاوه بر تأثیرپذیری از روندهای کلی اقتصاد جهانی، به تفاوت‌های منطقه‌ای و کیفیت نفت خام‌ها نیز توجه ویژه‌ای دارند؛ موضوعی که در آینده بازار نفت جهان نیز نقش کلیدی خواهد داشت.

نبض اقتصاد جهان

بازار نفت خام همواره از مهم‌ترین ضربان‌گیرهای اقتصاد جهانی به شمار می‌رود؛ چرا که تغییرات قیمت نفت نه‌تنها بر درآمد کشورهای تولیدکننده، بلکه بر هزینه‌های انرژی در اقتصادهای مصرف‌کننده و در نهایت بر رشد و رکود اقتصاد جهان اثرگذار است.

در بازه زمانی اخیر، نوسانات قیمت نفت خام شاخص‌هایی چون برنت، WTI، عمان و دوبی، به خوبی بازتاب‌دهنده شرایط بی‌ثبات اقتصاد بین‌الملل بودند. عوامل متعددی چون افت‌وخیز تقاضا در بازارهای نوظهور و توسعه‌یافته، تنش‌های ژئوپلیتیک، تغییرات در سیاست‌های عرضه اوپک‌پلاس و حتی گمانه‌زنی‌ها درباره نرخ بهره آمریکا، هر یک به سهم خود، تپش قیمت نفت را تغییر داده‌اند.

چنین رفت‌وبرگشتی در قیمت نفت، هم بر هزینه تولید کارخانه‌ها و صنایع حمل‌ونقل اثر گذاشته و هم به عنوان یکی از مهم‌ترین محرک‌های تورم و رکود در دنیا شناخته می‌شود. سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران اقتصادی، معمولاً تغییر روند قیمت نفت را به عنوان یک سیگنال کلیدی برای پیش‌بینی روند رشد اقتصادی جهان و حتی ارزیابی سلامت بازار مالی کشورها در نظر می‌گیرند.

در مجموع، نوسانات اخیر قیمت نفت نشان می‌دهد که هنوز هم بازار طلای سیاه، پیشتاز تحولات اقتصادی جهانی است و نبض اقتصاد جهان همچنان با هر نوسان آن، می‌تپد.

جمع‌بندی

نفت خام، با تنوع فراوان در شاخص‌هایی مانند درجه API و میزان گوگرد، به اشکال مختلفی همچون سبک، سنگین، شیرین و ترش در بازار جهانی عرضه می‌شود و هر نوع از آن ویژگی‌ها، مصارف و ارزش اقتصادی ویژه‌ای دارد. بررسی روند قیمتی چهار شاخص مهم یعنی WTI، برنت، دوبی و عمان نشان می‌دهد که تفاوت‌های کیفی و منطقه‌ای این نفت‌ها، تأثیر مستقیمی بر حرکت بازار و فاصله قیمتی آن‌ها دارد.

نوسانات دوره‌ای اخیر در بازار جهانی نفت خام نیز بار دیگر اهمیت استراتژیک این کالا را آشکار کرد؛ به طوری که عرضه و تقاضا، تحولات ژئوپلیتیک و سیاست‌های اقتصادی کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده، همگی نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری قیمت و چشم‌انداز بازار داشته‌اند. نفت خام نه تنها پیشران بسیاری از صنایع و اقتصادهای ملی است، بلکه هم‌چنان در جایگاه قطب اصلی بازار انرژی دنیا قرار دارد و روند قیمتی آن بازتابی از تحولات عمیق اقتصادی، سیاسی و حتی زیست‌محیطی جهان است.

در نهایت، شناخت دقیق انواع نفت خام و اثرگذاری آن‌ها بر نبض اقتصاد جهانی، برای فعالان اقتصادی، تحلیل‌گران و تصمیم‌گیران حوزه انرژی امری حیاتی است؛ چرا که آینده بازار انرژی جهان تا حد زیادی به این متغیرهای کلیدی وابسته خواهد بود.